Η σειρά των άρθρων που δημοσιεύονται, αποτελεί μια αξιόλογη εργασία του επιστημονικού προσωπικού του Τεχνικού Μουσείου Θεσσαλονίκης και του Κέντρου Διάδοσης Επιστημών και Μουσείου Τεχνολογίας, στο πλαίσιο του Ε.Π. Κοινωνία της Πληροφορίας, σε θέματα σχετικά με τις εξελίξεις της τεχνολογίας στην Αρχαία Ελλάδα, τις τομές και τα επιτεύγματα που άλλαξαν ριζικά τη ζωή των ανθρώπων σε όλα τα επίπεδα: στην παραγωγή, στην κατανάλωση τροφής, στην ένδυση, στις συνθήκες διαβίωσης,  στην επιστήμη και τον πολιτισμό .

 Σήμερα δημοσιεύονται αποσπάσματα που αφορούν το δεύτερο μέρος του θέματος της Αρχαίας Αρχιτεκτονικής.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1. Μεταφορά από το λατομείο
2. Αρχαία Βαρούλκα
3. Λιθαγωγία και ανάβαση στον Ιερό Βράχο (περίπτωση Ακρόπολης)
4. Το σύστημα των αντίσταθμων αμαξών
5. Ανάθεση Έργου - Ειδικότητες
6. Συγγραφή έργου - Σχεδίαση
7. Θραύσμα στήλης από τους απολογισμούς κατασκευής του Ερεχθείου
8. Στήλη από γκρίζο ασβεστόλιθο με τους απολογισμούς της κατασκευής του Θόλου της Επιδαύρου.

1. Μεταφορά από το λατομείο

Για τη μετακίνηση του όγκου απαραίτητα ήταν τα σκοινιά, οι τροχαλίες, τα βαρούλκα, οι διάφοροι μοχλοί, οι ξύλινοι στρωτήρες, αλλά και οι κύλινδροι. Με μεγάλους, ξύλινους μοχλούς ξεκινούσε το ανασήκωμα του όγκου, κάτω από τον οποίο τοποθετούνταν όλα τα μικρά και μεγάλα ξύλα τα οποία θα συναρμολογούνταν και θα σχημάτιζαν το στέρεο έλκηθρο για την ανέλκυσή του από το λατομείο και το κατέβασμά του στη βάση του βουνού.

Για τη μετακίνηση του ελκήθρου που έφερε τον όγκο, τοποθετούνταν μακριά ξύλα κατά μήκος της διαδρομής μέχρι την έξοδο από το λατομείο. Ταυτόχρονα, δύο μεγάλα σχοινιά δένονταν επάνω στο έλκηθρο τα οποία από την άλλη πλευρά περνιούνταν γύρω από τους ισχυρούς ξύλινους άξονες των μεγάλων βαρούλκων που ήταν τοποθετημένα λίγο πιο ψηλά από την έξοδο του λατομείου.

Στους άξονες των βαρούλκων δίνονταν οι πρώτες στροφές μέχρι να τανιστούν τα σκοινιά, ενώ κάτω από το έλκηθρο τοποθετούνταν οι φάλαγγες, κυλινδρικά σκληρά πρινόξυλα, καθώς και η πέδη στο πίσω μέρος, για την αποφυγή πιθανής οπισθοχώρησης. Οι φάλαγγες μάλιστα θα έπρεπε συνεχώς να ανατοποθετούνται από το πίσω στο πρόσθιο μέρος του ελκήθρου. Έτσι με τη σταδιακή περιστροφή των βαρούλκων το μεγάλο φορτίο μπορούσε να μετακινείται. Η τριβή της ολίσθησης του ελκήθρου στο επικλινές λιθόστρωτο, μετριασμένη ίσως και με λίγο ζωικό λίπος, δεν ξεπερνούσε την καθοδική δύναμη του βάρους. Έτσι η καταγωγή επιτυγχάνονταν με ξύλινους μοχλούς για την οδήγηση του ελκήθρου και με σχοινιά εκτυλισσόμενα αργά από ξύλινους σταθερούς πασσάλους για την ανάσχεση της ορμής, οι οποίοι στερεώνονταν σε τετράγωνες οπές λαξευμένες στο βράχο. Άλλοι ειδικοί τρόποι πεδήσεως του ελκήθρου ήταν με απλή περιέλιξη του σκοινιού σε διαδοχικούς πασσάλους, πακτωμένους στις πλευρές της οδού, όπως για παράδειγμα στο Λατομείο της Σπηλιάς όπου σώζονται οι σχετικές οπές ή με περιέλιξη του σκοινιού σε ένα πάσσαλο πακτωμένο οριζοντίως στο τοίχωμα της οδού, επίσης σωζόμενο στο λατομείο της Σπηλιάς. Οι οπές πακτώσεως των πασσάλων που σώζονται στο λατομείο της Σπηλιάς είναι τετράγωνης διατομής περίπου 30εκ. και βάθους 35-40εκ. Τα σχοινιά που εκτυλίσσονταν γύρω από τους πασσάλους πέδιζαν την ολίσθηση του ελκήθρου, ώστε αυτό να διατηρεί σταθερή ταχύτητα. Η δύναμη αντιστάσεως παρέχονταν από τον πάσσαλο στα σχοινιά, μόνον ως δεσμός τριβής μεταξύ περιελίξεων και ξύλου. Οι πάσσαλοι ήταν δυνατόν να πακτώνονται και στις δύο πλευρές του δρόμου ή μόνο στη μία.

Μετά την κατάβαση από το ύψωμα, ο όγκος φορτώνονταν στην τετράκυκλη άμαξα, πράγμα που απαιτούσε δύο ισχυρές δοκούς, μερικές χονδρές φάλαγγες τορνευμένες με πολύ σκληρό ξύλο και τρεις - τέσσερις μεγάλους ξύλινους μοχλούς. Η μεταφόρτωση στην άμαξα θα έπρεπε να διευκολύνεται με κατάλληλες λιθόκτιστες, υπερυψωμένες διαμορφώσεις του κάτω μέρους της οδού καταγωγής, καθώς και με ισχυρά ξύλα για την ακινητοποίηση της άμαξας και τη σύνδεσή της με τη λιθόστρωτη επιφάνεια της οδού καταγωγής.

 

2. Αρχαία Βαρούλκα

Κορρές Μ., "Φυσικοί παράγοντες των προβιομηχανικών βαρούλκων", 447- 457, Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία, Πρακτικά, 1ο Διεθνές Συνέδριο, Θεσσαλονίκη 1997
Αρχαίου τύπου βαρούλκα.

Γενική εισαγωγή

Η εμφάνιση του βαρούλκου τοποθετείται χρονικά στον 6ο αιώνα π.Χ., παράλληλα με την ανάγκη ανύψωσης βαρών δεκάδων τόνων. Το βαρούλκο αποτελούσε το μόνο μέσον μεγάλης αυξήσεως της ανυψωτικής ικανότητας του πολύσπαστου. Το αρχαίο όνομά του, ήταν Εργάτης ή Εργατοκύλινδρος.

Περιγραφή

Πρόκειται για έναν ισχυρό, ξύλινο κύλινδρο, στρεφόμενο περί τον άξονά του, ο οποίος συμπαρασύρει το περιελιγμένο σε αυτόν σκοινί. Η περιστροφή γίνεται μέσω μοχλών κάθετων προς τον άξονά του. Με ωφέλιμο μήκος μοχλού δεκαπλάσιο του αθροίσματος της διαμέτρου του κυλίνδρου και του σκοινιού, η εισαγόμενη στο άκρο του δύναμη εξέρχεται στο σκοινί εικοσιπλασιαζόμενη. Για την αποφυγή κινδύνου φθοράς και θραύσεως του σκοινιού, η διάμετρός του δεν έπρεπε να υπερβαίνει το 1/10 της διαμέτρου του κυλίνδρου. Μόνο ένα μέγεθος σκοινιού μπορούσε να είναι το πλέον κατάλληλο, σε σχέση με την ειδική αντοχή των φυτικών ινών, τα εργονομικά χαρακτηριστικά του βαρούλκου και του μέγιστου αριθμού τροχαλιών.

Τα αρχαία βαρούλκα διακρίνονται σε δύο βασικές κατηγορίες: σε αυτά τα οποία περιελίσσουν όλο το σκοινί στον κύλινδρο και σε αυτά που ως κωνικές τροχαλίες τριβής το έλκουν αφήνοντάς το να αποθηκεύεται σε ικανή απόσταση από αυτά (σχ. 2). Αυτά της πρώτης κατηγορίας είχαν κατά κύριο λόγο οριζόντιο άξονα περιστροφής και ευρύτατη χρήση στους γερανούς. Τα βαρούλκα της δεύτερης κατηγορίας, τα γνωστά ως εργάτες ή εργατοκύλινδροι, είχαν σχεδόν πάντα κατακόρυφο άξονα και αποτελούσαν μόνιμο εξάρτημα κάθε πλοίου για την αναβίβαση της άγκυρας, με ευρεία όμως χρήση και στα οικοδομικά.

Βιβλιογραφία

Κορρές Μ., "Τεχνολογία υπερνίκησης μεγάλων βαρών", 21-29, στο Αρχαιολογία και Τέχνες, Η τεχνολογία των Κλασικών και Ελληνιστικών Χρόνων, τ. 95, Ιούνιος 2005.

Κορρές Μ., "Φυσικοί Παράγοντες των προβιομηχανικών βαρούλκων, 447-457, στο Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία, Πρακτικά, 1ο Διεθνές Συνέδριο, Θεσσαλονίκη 1997.

3. Λιθαγωγία και Ανάβαση στον Ιερό Βράχο (περίπτωση Ακρόπολης)

Η διαδικασία της μεταφοράς του μαρμάρου μέσω της άμαξας από το λατομείο μέχρι τον τόπο του μνημείου ονομαζόταν λιθαγωγία. Αυτών των ειδών οι μεταφορές γινόταν κυρίως κατά τη θερινή περίοδο, ώστε οι δρόμοι να είναι στεγνοί και η διαδρομή να γίνεται πιο άνετα. Από τις επιγραφικές μαρτυρίες γίνεται γνωστό ότι για την έλξη των τετράτροχων, τετράκυκλων, αμαξών της λιθαγωγίας προς την Ακρόπολη χρησιμοποιήθηκαν ημιόνοι, παρόλα αυτά όμως οι πληροφορίες δεν επιτρέπουν ακριβή αναπαράσταση των αμαξών, αλλά ούτε και τον προσδιορισμό του ακριβούς αριθμού των ελκτικών ημιόνων.

4. Το σύστημα των αντίσταθμων αμαξών

Για την ανάβαση των λίθων στην Ακρόπολη προτείνεται το σύστημα των αντίσταθμων αμαξών το οποίο απαιτούσε τη χρήση πολύ μεγάλων, ισχυρών και ευκίνητων τροχαλιών στο άνω μέρος κάθε απλής διαδρομής, καθώς και πολύ ισχυρών σκοινιών. Με το σύστημα αυτό η προς τα πάνω έλξη μίας φορτωμένης άμαξας αντιστρεφόταν με την τροχαλία και γινόταν πολύ εύκολη, επειδή σ΄ ένα βαθμό προσφερόταν έτοιμη από το βάρος μιας άλλης άμαξας η οποία είχε ανέβει προηγουμένως και έπρεπε τώρα να καταβιβαστεί με ασφάλεια. Έτσι τα ζώα αντί να έλκουν προς την ανηφόρα έπρεπε απλώς να έλκουν την κενή άμαξα προς τα κάτω. Έτσι μετατρέπονταν το μειονέκτημα του νεκρού βάρους σε πλεονέκτημα, εξυπηρετώντας όχι μόνο την αναβίβαση των φορτωμένων αμαξών, αλλά και την ασφαλή καταβίβαση των κενών. 

Η χρήση των αντιστάθμων αμαξών περιγράφεται από τον Ήρωνα (Μηχανικά, 3.9), ενώ ο Κορρές υποθέτει ότι θα ήταν ο μόνος πιθανός τρόπος για την αναβίβαση τόσο πολλών λίθων σε τόσο βραχύ χρόνο στην Ακρόπολη.  

Κορρές (1994) 107.

5. Ανάθεση - ειδικότητες

Στο ρόλο του αναθέτη ενός αρχιτεκτονικού έργου συναντάμε αρκετά διαφορετικά άτομα ή φορείς, με συχνότερη περίπτωση τον ιδιώτη - αναθέτη ο οποίος ανήγειρε την κατοικία ή το εργαστήριό του με τη βοήθεια ορισμένων τεχνιτών και χωρίς πολλές δαπάνες. Όταν όμως επρόκειτο για μεγάλα οικοδομικά έργα ως αναθέτες εμφανίζονται συνήθως οι εκάστοτε ηγεμόνες ή τα μέλη της αστικής αριστοκρατίας. Στα δημοκρατικά πολιτεύματα ως αναθέτες παρουσιάζονται το σύνολο των πολιτών τους οποίους αντιπροσωπεύει η βουλή ή τα δημοτικά υπηρεσιακά συμβούλια τα οποία διόριζαν συγκεκριμένες οικοδομικές επιτροπές. Οι επιτροπές αυτές, στις οποίες συμμετείχαν μάλλον άτομα με εμπορικές διασυνδέσεις και πολιτική εμπειρία, αποφάσιζαν για την έκταση και την προμήθεια των δομικών των κατάλληλων τεχνιτών και προμηθευτών. Κατά περίπτωση μάλιστα υπήρχαν και οικονομικές επιτροπές. Η πυκνή δόμηση στις πόλεις και οι αυξημένες υποχρεώσεις της διοίκησης οδήγησαν στη δημιουργία μόνιμων αστικών υπηρεσιών - αστυνόμοι, αγορανόμοι - οι οποίοι επέβλεπαν την τρέχουσα αρχιτεκτονική δραστηριότητα, την υδροδότηση, τα λιμάνια και άλλους τομείς του αστικού βίου. Παράλληλα, συχνό φαινόμενο στην ελληνιστική περίοδο ήταν η δωρεά σημαντικών οικοδομημάτων σε φιλικές πόλεις, διάσημα ιερά κτλ. από βασιλείς, αλλά και μικρότερους δυνάστες και ιδιώτες - δωρητές με υψηλή κοινωνική θέση. Πολύ συχνά συναντάμε αναθηματικές επιγραφές όπου περιγράφεται η προσωπικότητα του δωρητή, ο στόχος της δωρεάς κτλ.

Ο όρος αρχιτέκτων ως δηλωτικός επαγγέλματος συνδέεται με την ξυλουργική τέχνη, την τεκτοσύνη. Στις μεταγενέστερες όμως ασχολίες του αρχιτέκτονα ανήκει ό,τι αφορά κυρίως τη χρήση του λίθου. Οι αρχιτέκτονες συνήθως ήταν ειδικευμένοι τεχνίτες και πολύ λιγότερο άτομα που διέθεταν ευρεία μόρφωση. Από την αρχή της δουλειάς που τους ανατίθετο, έπρεπε να διατυπώσουν ένα γραπτό κείμενο με τα σχέδιά τους - πιθανόν επρόκειτο για απλές κτιριακές περιγραφές που ήταν απαραίτητες κατά τη διάρκεια της σχεδίασης. Από τον 4ο αιώνα και μετά δίπλα στο διευθύνοντα αρχιτέκτονα εμφανίζεται και ένας υπαρχιτέκτων ή γενικός επιστάτης, εργεπιστάτης, χωρίς αυτό βέβαια να σημαίνει πως υπήρχε μονόπλευρη εξειδίκευση με τη σύγχρονη έννοια. Πολλές φορές σε ομάδες συνεργείων συμμετείχαν και αρχιτέκτονες που εργάζονταν εκτός έδρας, όπως για παράδειγμα στα μεγάλα ιερά. Ως προς τις αμοιβές, από τις πληροφορίες που αντλούμε μέσα από τις οικοδομικές επιγραφές, αντιλαμβανόμαστε πως οι αρχιτέκτονες κρατικών έργων είχαν κάποια καλύτερη μεταχείριση από τους τεχνίτες μόνο ως προς το ότι ως μέλη της οικοδομικής επιτροπής, έπαιρναν για όλο το χρονικό διάστημα της σύμβασης συνεχείς ημερήσιες αποζημιώσεις, ενώ οι τεχνίτες πληρώνονταν μόνο για πραγματικές ημέρες εργασίας. Ταυτόχρονα, φαίνεται ότι οι αρχιτέκτονες δεν ήταν υποχρεωμένοι να πληρώσουν πρόστιμα, όπως συνέβαινε με τους εργάτες σε περίπτωση υπέρβασης της προθεσμίας εκτέλεσης ενός έργου. Από τις πηγές πληροφορούμαστε ότι το ύψος της αμοιβής τους έφτανε τη μία δραχμή στην Αθήνα μέχρι τον 4ο αιώνα, αμοιβή ανάλογη αυτής των οπλιτών.

Πολλές ήταν οι ειδικότητες που συμμετείχαν σ΄ ένα έργο: αρχιτέκτονες, λιθοξόοι, ξυλουργοί, λευκουργοί, λατόμοι, γλύπτες, ειδικευμένοι και απλοί εργάτες, ανάλογα πάντα και με το εκάστοτε εργοτάξιο. Κατά περίπτωση σημειώνονται διαφοροποιήσεις ως προς τον αριθμό των εργατών, το ρυθμό εργασίας, τις τεχνικές απαιτήσεις του έργου κτλ. Σε ορισμένες περιπτώσεις κυρίως κορυφαίοι γλύπτες, αρχιτέκτονες και ειδικευμένοι τεχνίτες συμμετείχαν σε διάφορα έργα έξω από την πατρίδα τους. Τέλος, σε όλα τα τεχνικά έργα γινόταν ευρεία χρήση των δούλων.[2]

6. Συγγραφή - σχεδίαση

Στη φάση του σχεδιασμού πραγματοποιούνταν διάφορες συζητήσεις στην εκκλησία του δήμου ή σε άλλες αρμόδιες επιτροπές, για τα σχετικά θέματα όπως για παράδειγμα για τη θέση του κτιρίου. Τα αποτελέσματα των συσκέψεων της εκκλησίας του δήμου αποκτούσαν ισχύ νόμου με την έγκρισή τους και γι΄ αυτό καταγράφονταν και ως επιγραφές. Ήδη δηλαδή πολλά τεχνικά, οικονομικά και άλλα ζητήματα καθορίζονταν από την επιτροπή και από τη βουλή οι οποίες επέλεγαν επίσης και τον αρχιτέκτονα ο οποίος αποτελούσε τη βάση για τον τεχνικό σχεδιασμό του έργου, τη συγγραφή. Οι συγγραφές αναφέρονταν σε λεπτομερείς περιγραφές όλων των απαραίτητων εργασιών για την υλοποίηση του έργου, βασισμένες σε υπολογισμούς και σκίτσα με ενδείξεις των διαστάσεων και των υλικών που έπρεπε να χρησιμοποιηθούν (πχ. IG II2 1668).

Σ΄ αυτό το χρονικό διάστημα ο αρχιτέκτονας του έργου σχεδίαζε τη δομή και τη μορφή του οικοδομήματος του οποίου η λειτουργία και οι διαστάσεις είχαν καθοριστεί κατά το μεγαλύτερο μέρος. Πότε άρχισε στην ελληνική αρχιτεκτονική να χρησιμοποιείται συνειδητά το σχέδιο δεν μας είναι γνωστό. Μέσα από την ανάλυση των πηγών διαφαίνονται κάποια στάδια του αρχιτεκτονικού σχεδίου, παράλληλα με απλά σκίτσα και σειρές αριθμών, από απλές προσθέσεις μέχρι και περίπλοκες μελέτες αναλογιών. Προσχέδια σε κλίμακα ή ακόμη και μοντέλα μάλλον αποκλείονται. Για την ελληνιστική περίοδο πάντως μπορούμε να υπολογίζουμε ότι υπήρχαν βιβλία - δειγματολόγια τα δεδομένα των οποίων τροποποιούνταν ανάλογα με τις εκάστοτε τοπικές ανάγκες.

Μετά το οικοδομικό ψήφισμα και τις συγγραφές, πραγματοποιούνταν η ανάθεση των οικοδομικών εργασιών στους τεχνίτες. Έτσι προέκυπταν στην αρχαιότητα ένα σύνολο συμβάσεων οι οποίες προσδιόριζαν την ακριβή περιγραφή του έργου, τις ποσότητες, τις σχετικές τιμές, τους εγγυητές, τα πρόστιμα, τους τρόπους πληρωμής, τον αριθμό των εργατών κτλ.

7. Θραύσμα στήλης (αρ. ΙΙΙ) από τους απολογισμούς κατασκευής του Ερεχθείου (IG I3, 476)

ΕΜΑΕΤ, Επιγραφικό Μουσείο, "Αρχαίες Ελληνικές Επιγραφές Τεχνολογικού Περιεχομένου" Κατάλογος Έκθεσης, 53, Τεχνόπολις Δήμου Αθηναίων, 2002
Θραύσμα στήλης από τους απολογισμούς κατασκευής του Ερεχθείου. Επιγραφικό Μουσείο, 408/7 π.Χ.

Γενική εισαγωγή

Το Ερεχθείο δεσπόζει στο μέσον της βόρειας πλευράς του βράχου της Ακρόπολης, και χτίστηκε για να υποκαταστήσει το λεγόμενο αρχαίο νεώ. Ως ναός κατασκευάστηκε για να στεγάσει ποικίλες προϋπάρχουσες λατρείες, όπως της Αθηνάς Παλλιάδος, του Ποσειδώνα, του Ηφαίστου, του Ερεχθέα, του Βούτη και του Κέκροπα.

Περιγραφή

Η οικοδόμηση του Ερεχθείου πρέπει να άρχισε λίγο μετά το 421π.Χ. σε μία ανάπαυλα του Πελοποννησιακού πολέμου. Η κατασκευή του διακόπηκε για 4 τουλάχιστον χρόνια και έτσι το 410/9 με ψήφισμα του δήμου ορίστηκε πενταμελής επιτροπή για την εξέταση της κατάστασης του ημιτελούς κτιρίου.

Επάνω στις λίθινες πλάκες που ήταν στερεωμένες στον τοίχο καταγράφτηκαν εκτενή αποσπάσματα των απολογισμών των εξόδων για τις διάφορες εργασίες που έγιναν σε σχέση με το κτίριο. Η συγκεκριμένη επιγραφή σε προευκλείδειο αλφάβητο, γραμμένη στοιχηδόν αναφέρεται σε διάφορες εργασίες που έγιναν κατά την 6η και 7η πρυτανεία του συγκεκριμένου έτους. Οι εργασίες αυτές ήταν από τις τελευταίες και είχαν κυρίως διακοσμητικό χαρακτήρα. Συγκεκριμένα πρόκειται για κάποιες κατασκευαστικές εργασίες στη στέγη, για την κατασκευή καλυμμάτων, την επικόλληση των κυματίων στα φατνώματα της οροφής, τη διακόσμηση των επιστυλίων με την εγκαυστική μέθοδο, την επιχρύσωση των ροδάκων για τα φατνώματα, την τοποθέτηση των αναγλύφων μορφών στη ζωφόρο και τη λάξευση των ραβδώσεων των κιόνων.

Ως εργαζόμενοι στο έργο αναφέρονται στην επιγραφή κυρίως μέτοικοι, γεγονός που διαφαίνεται από τη φύση των ονομάτων τους, αλλά και λόγω της έλλειψης της χρήσης δημοτικού, καθώς και της χρήσης της έκφρασης εν οικών. Από αυτούς όπως φαίνεται άλλοι εργάζονταν με ημερομίσθιο και άλλοι με το μέτρο ή με το κομμάτι. Ο αναφερόμενος ως αρχιτέκτων Αρχίλοχος αναγράφεται ότι παίρνει μισθό λίγο μεγαλύτερο από τους απλούς εργάτες και αυτό πιστοποιεί το ρόλο του ως επιστάτη των εργατών.

Ειδικότητες και αντίστοιχες εργασίες με βάση την επιγραφή

Στην επιγραφή αναφέρονται πληρωμές για την τοποθέτηση των δοκών της οροφής (στη θέση τους την κάθε μία), για την αποκαθήλωση της σκαλωσιάς από τους κίονες της πρόστασης, την εγκατάσταση σκαλωσιάς για τους ενκαυστές στο εσωτερικό μέρος κάτω από την οροφή και για τη διακόσμηση του κυματίου στο επιστύλιο εσωτερικά.

Οι ενκαυστές ήταν ειδικευμένοι τεχνίτες που διακοσμούσαν μαρμάρινες κυρίως επιφάνειες με διαλυμένο κερί χρώμα επάνω στη λίθινη επιφάνεια, το οποίο στη συνέχεια περνούσαν με καυτό μέταλλο, ώστε το κηρόχρωμα να λιώσει, εισχωρώντας στους πόρους και έτσι μένοντας ανεξίτηλο. Παράλληλα, ως βοηθοί των ενκαυστών αναφέρονται δύο άτομα των οποίων ο ρόλος ήταν να ανεβάζουν τις λεκάνες με τα χρώματα.

Άλλες ειδικότητες ήταν οι πριονιστές οι οποίοι κατασκεύασαν τα καλύμματα για τα φατνώματα της οροφής, οι χρυσοχόοι για την επιχρύσωση των χαλχών, δηλαδή των ροδάκων μορφής χρυσανθέμου στα φατνωμάτα της οροφής, ο υπογραμματέας του έργου, οι τεχνίτες που κόλλησαν κυμάτια στα οπαία ανοίγματα της οροφής, κάποιοι ημερομίσθιοι βοηθοί για το χειρισμό της τροχαλίας, εργάτες για την αποκαθήλωση και την απομάκρυνση των ικρίων, ώστε να τοποθετηθούν με μολυβδοχόηση στη θέση τους οι μορφές της ζωφόρου οι οποίες ήταν από πεντελικό μάρμαρο και προβάλλονταν επάνω στον σκούρο κυανό, ελευσινιακό λίθο του βάθους. Επίσης αναφέρονται ο εργολάβος Διονυσόδωρος και ο Ηρακλειδής από το δήμο της Όης ως εγγυητής.

Βιβλιογραφία

Κρίτζας Χ., "Θραύσμα στήλης (αρ. ΙΙΙ) από τους απολογισμούς κατασκευής του Ερεχθείου", 52-61, στο Κατάλογος της έκθεσης Αρχαίες Ελληνικές Επιγραφές Τεχνολογικού Περιεχομένου, Εταιρεία Μελέτης Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας, Επιγραφικό Μουσείο, 2002.

8. Στήλη από γκρίζο ασβεστόλιθο με τους απολογισμούς της κατασκευής της Θόλου της Επιδαύρου

ΕΜΑΕΤ, Επιγραφικό Μουσείο, "Αρχαίες Ελληνικές Επιγραφές Τεχνολογικού Περιεχομένου" Κατάλογος Έκθεσης, 23, Τεχνόπολις Δήμου Αθηναίων, 2002
Στήλη από γκρίζο ασβεστόλιθο, στην οποία αναγράφονται οι απολογισμοί της κατασκευής της Θόλου της Επιδαύρου (τμήμα της οπίσθιας όψης της επιγραφής). Αρχαιολογικό Μουσείο Επιδαύρου, 371-365π.Χ. ή 365-360π.Χ.

Χρονολόγηση

371-365/365-360 π.Χ.

Τόπος προέλευσης

Αρχαιολογικό Μουσείο Επιδαύρου

Γενική εισαγωγή

Στην παρούσα ενεπίγραφη στήλη πραγματοποιείται ο απολογισμός της κατασκευής της Θόλου, ενός από τα σημαντικότερα οικοδομήματα του Ιερού του Ασκληπιού στην Επίδαυρο. Η παρούσα επιγραφή παρέχει σημαντικότατες πληροφορίες σχετικά με την κατασκευή των σημαντικών δημόσιων οικοδομημάτων της αρχαιότητας, καθώς αναφέρεται στα στάδια κατασκευής, στις διαδικασίες ανάθεσης και χρηματοδότησης, στην ανάθεση των επιμέρους εργασιών στους εκάστοτε εργολάβους, καθώς και στο σύνολο των κρατικών και ιδιωτικών φορέων που εμπλέκονταν στην υλοποίηση ενός τέτοιου έργου.

Περιγραφή

Το κείμενο της επιγραφής είναι χαραγμένο στην πρόσθια, την οπίσθια αλλά και την πλευρική όψη της στήλης. Από την πρόσθια όψη έχουν απαλειφθεί σχεδόν πλήρως 153 στίχοι, ενώ 8 σώζονται αποσπασματικά και 9 κατά το ήμισυ.

Στο συγκεκριμένο λοιπόν χωρίο παρουσιάζονται οι απολογισμοί του κάθε μήνα εργασιών. Κάθε απολογισμός προσδιορίζεται από το όνομα του μήνα, από το όνομα του εκπροσώπου της Βουλής και από το όνομα του ιερέως που χορηγεί τα χρήματα για την πληρωμή των εργασιών. Η αρχή της διαχειριστικής περιόδου οπότε και δίνονταν τα χρήματα ήταν η πρώτη ημέρα του μήνα, ενώ το τέλος της ήταν ο τελευταίος μήνας του έτους διαχείρισης, οπότε και πληρώνονταν τα πρόστιμα λόγω κακοτεχνιών ή καθυστερήσεων. Επίσης εφαρμοζόταν και η τακτική της τμηματικής ανάθεσης και πληρωμής διαφόρων εργασιών λόγω έλλειψης επαρκών πόρων σε συγκεκριμένο χρονικό διάστημα.

Μία κατηγορία κρατικών λειτουργών που αναφέρονται στην επιγραφή είναι οι Κατάλογοι Βουλάς οι οποίοι μάλλον είχαν το ρόλο του ελέγχου του ταμείου της πόλης και κατά συνέπεια ήταν στην παρούσα και υπεύθυνοι για τον απολογισμό των εργασιών του κάθε μήνα. Φορείς σχετικοί με την ανέγερση ήταν οι λεγόμενοι εγδοτήρες ή θυμελοποίαι, μέλη δηλαδή της Επιτροπής κατασκευής του έργου, οι οποίοι πραγματοποιούσαν επισκέψεις σε περιοχές εκτός Επιδαύρου για την προμήθεια υλικών και τη σύναψη διαφόρων συμφωνιών με τους τεχνίτες. Επιπλέον είχαν ως αρμοδιότητά τη συγκέντρωση των χρημάτων από τα πρόστιμα και την απόδοσή τους στον ιερέα του ναού.

Οι τεχνίτες ή εργολάβοι οι οποίοι αναλάμβαναν την προμήθεια των υλικών, αναφέρονται ως εργώνες. Ορισμένοι προέρχονται από την Επίδαυρο, αλλά οι περισσότεροι από άλλες περιοχές, όπως το Άργος, η Αθήνα, η Τεγέα κτλ. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι όλα τα μεγάλα έργα ανατίθενται σε ξένους. Για παράδειγμα οι Χρέμων και Λυσιάδας από το Άργος αναλαμβάνουν την προμήθεια και διαμόρφωση των μέλανων λίθων - της πρώτης ύλης δηλαδή - από το Άργος, οι Μολοσσός και Ευθύνομος από την Αθήνα την προμήθεια και διαμόρφωση των λίθων από πεντελικό μάρμαρο. Αντίθετα στους ντόπιους Επιδαύριους ανατίθενται έργα μικρής κλίμακας, όπως η προμήθεια μεταλλικών συνδέσμων, η προσωρινή κάλυψη της περίστασης, ο χρωματισμός των γραμμάτων με μεταλλικούς συνδέσμους κτλ. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι πολλοί από τους εμπλεκόμενους με καταγωγή από άλλες πόλεις, συναντώνται και σε άλλες αντίστοιχες οικοδομικές επιγραφές από αλλού, όπως για παράδειγμα στις επιγραφές κατασκευής του ναού του Απόλλωνα στους Δελφούς, γεγονός πιστοποίησης κάποιας σχετικής επαγγελματικής καταξίωσης που τους καθιστούσε «περιζήτητους» στο χώρο.

Σύμφωνα με την επιγραφή, κάθε αρχή του έτους φτάνει στην Επίδαυρο επίσης ένας σημαντικός αριθμός τεχνιτών από διάφορες περιοχές στους οποίους μάλιστα δίνονται και αποζημιώσεις για τα έξοδα του ταξιδιού. Οι περισσότεροι όμως από αυτούς δεν ξαναπαρουσιάζονται στην επιγραφή σε σχέση με την προμήθεια κάποιων υλικών ή την παροχή κάποιων υπηρεσιών και έτσι συνάγεται ότι πιθανόν πραγματοποιούνταν κάποιος διαγωνισμός για τον οποίο συγκεντρώνονταν οι ενδιαφερόμενοι στην Επίδαυρο και υπέβαλλαν τις προσφορές τους. Αντιθέτως για τις εργασίες μικρής κλίμακας γινόταν απευθείας ανάθεση σε τεχνίτες ήδη γνωστούς από άλλες συνεργασίες και στο παρελθόν, όπως συμβαίνει για παράδειγμα με τους Εύτυχο, Νίκωνα, Αστία οι οποίοι είχαν εργαστεί και στο ναό του Ασκληπιού.

Ειδικότητες και αντίστοιχες εργασίες στη 2η οικοδομική φάση με βάση την επιγραφή

Αργείος Χρέμων για τη διαμόρφωση των μελανών λίθων από το Άργος για το στυλοβάτη του εσωτερικού περιστυλίου και τον ορθοστάτη του τοίχου του σηκού,οι οποίοι είχαν παραγγελθεί από τον Λυσιάδα

Αθηναίοι Ευθύνομος και Πάριος Σαννίων για τη διαμόρφωση και συναρμογή των πεντελικών λίθων και τη συναρμογή των μέλανων λίθων του Άργους, για τον μαρμάρινο τοιχοβάτη του σηκού, τους λίθους του ορθοστάτη του σηκού και το στυλοβάτη της εσωτερικής κιονοστοιχίας, σε συνεργασία μεταξύ τους

Σωσθένης για τη στέγαση της περίστασης

Αστυφάνης Επιδαύριος για το χρωματισμό των γραμμάτων με την εγκαυστική μέθοδο

Επιδαύριοι τεχνίτες για την παροχή μολύβδου για τη μολυβδοχόηση των συνδέσμων των λίθων

Λάμαχος Αθηναίος εγγυητής για την έγκυρη άφιξη από την Αθήνα ορισμένων πεντελικών λίθων

Δαμίνος, μεταλλουργός, για παροχή σιδηρών συνδέσμων

Μολοσσός για τη μεταφορά πεντελικών λίθων από το λατομείο στον Πειραιά και για την κατασκευή ξύλινων συσκευασιών των λίθων για την ανύψωση και μεταφορά τους στον Πειραιά

Κωμωιδίων Αθηναίος για τη φιλοτέχνιση ενός υποδείγματος διακοσμητικών γλυφών στις δύο παραστάδες και τα φουρούσια της θύρας, των αστραγάλων και των κυματίων του κτιρίου

Σαννίων ο Πάριος, με τέσσερις διαδοχικές αναθέσεις, για τη διαμόρφωση των γλυφών στα φουρούσια και τα υπέρθυρα της θύρας, τη φιλοτέχνηση ορισμένων διακοσμητικών γλυφών και την ολοκλήρωση των εναπομείναντων τμημάτων των γλυφών των υπερθύρων και των φουρουσιών

Εύτυχος για την παραγγελία σιδηρών συνδέσμων και γόμφων

Νίκων για παροχή μολύβδου για τη μολυβδοχόηση των συνδέσμων

Βιβλιογραφία

Τσούλη Μ., "Στήλη από γκρίζο ασβεστόλιθο στην οποία αναγράφονται οι απολογισμοί της κατασκευής της Θόλου της Επιδαύρου (τμήμα της οπίσθιας όψης της επιγραφής)", 22-33, στο Κατάλογος της έκθεσης Αρχαίες Ελληνικές Επιγραφές Τεχνολογικού Περιεχομένου, Εταιρεία Μελέτης Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας, Επιγραφικό Μουσείο, 2002.