Η ΜΥΡΤΙΣ
Συγγραφέας δρ. Πασχάλης Χριστοδούλου
Έκθεση στο αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης (14 Ιανουαρίου - 13 Μαρτίου 2011)
Η τιμή στον συγγενή αποθανόντα είναι μια σημαντική συνιστώσα όχι μόνο των θρησκευτικών τελετουργιών, αλλά επίσης του ηθικού συστήματος της κοινωνίας στην αρχαία και στην σύγχρονη Ελλάδα.
Ο αξιοπρεπής αποχαιρετισμός των νεκρών υποβοηθεί την συγκινησιακή εκτόνωση των συγγενών προσώπων, καθώς ολοκληρώνουν το «καθήκον» τους στον αγαπημένο τους. Τους ίδιους σκοπούς εξυπηρετούν, μαζί με την διατήρηση της μνήμης όλες οι μεταθανάτιες τελετουργίες, που επιτελούνται περιοδικά επάνω στο μνήμα.
Οπωσδήποτε, σε ορισμένες περιπτώσεις οι συγγενείς δεν είναι σε θέση να ολοκληρώσουν το ιερό τους καθήκον στο νεκρό. Αυτή ήταν η περίπτωση στην μοιραία επιδημία που χτύπησε την Αθήνα μεταξύ 430-426 π.Χ. κατά την διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου. Ο μεγάλος αριθμός των πτωμάτων δεν επέτρεπε τις επικήδειες τελετές, παρά μόνον απλούς μαζικούς τάφους. Σ΄ένα παρόμοιο τάφο βρέθηκε η ενδεκαετής Μύρτιδα και τιμήθηκε απροσδόκητα 2.500 χρόνια μετά από τον ανένδοξο και πρώιμο θάνατό της, μ΄ένα επιστημονικό πρόγραμμα και μια έκθεση που πήρε το όνομά της.
Το Αρχαιολογικό Μουσείο της Θεσσαλονίκης, προσφέρει φιλοξενία στην Μύρτιδα (14 Ιανουαρίου - 13 Μαρτίου 2011) όχι μόνο για την μεγάλη σημασία της επιστημονικής έρευνας, αλλά επίσης σαν μια επιθυμία να τιμήσει το νεκρό κορίτσι από την Αθήνα, ως ένα σύμβολο όλων των παιδιών που άδικα χάθηκαν από ασθένειες ή πόλεμο.
Παράλληλα, το «αστέρι» της έκθεσης περιβάλλεται από αντικείμενα που κάποτε συνόδευαν τα νεκρά παιδιά, που τύχανε να τιμηθούν από τους αγαπημένους τους, όπως τους το όφειλαν...
Ελπίζουμε ότι αυτά τα εκθέματα που προσφέρουμε τώρα στην Μύρτιδα, θα την συνοδεύσουν στο ατέλειωτο ταξίδι της.
Στην αρχαιότητα παιδιά και έφηβοι ήταν συχνά θύματα των θανατηφόρων ασθενειών και επιδημιών, όπως προκύπτει από μελέτες που αναφέρονται στην παιδική θνησιμότητα. Ο θάνατος αυτών που δεν είχαν τον χρόνο να απολαύσουν τη ζωή και τον έρωτα εθεωρείτο ως ένα από τα πιο τραγικά συμβάντα.
Στους τάφους των συχνά τοποθετούσαν παιδικά παιχνίδια όπως ο Έρως και ο Τελέσφορος, ο προστάτης των παιδιών. Συνήθεις προσφορές ήταν επίσης σκεύη που παρίσταναν παιδιά, όπως και μικροσκοπικά δοχεία και σκεύη.
Ένα από τα λίγα ανάγλυφα που αναφέρονται στον 5ο αιώνα π.Χ. στο Μουσείο της Θεσσαλονίκης είναι μια νεκρική ανάγλυφη στήλη. Ήταν το σήμα που τοποθετήθηκε επάνω στο μνήμα ενός νέου κοριτσιού από την Θεσσαλονίκη, κατά την ίδια εποχή που η Αθηναία Μύρτιδα άφηνε την ζωή.
Χρυσά στεφάνια, το αγαπημένο στολίδι τόσο των ανδρών όσο και των γυναικών, συχνά συνόδευαν τον νεκρό, στο τελευταίο του ταξίδι. Τα νεαρά κορίτσια και οι γυναίκες της Μακεδονικής αριστοκρατίας έφεραν κυρίως μύρτινα στεφάνια. Η μυρτιά απ΄όπου προκύπτει το όνομα Μύρτις, ήταν το ιερό φυτό της Αφροδίτης και ήταν σύμβολο αγνότητας και γονιμότητας. Στην Ελλάδα ακόμη και σήμερα, η μυρτιά χρησιμοποιείται για τον στολισμό της νύφης.
Περικλής (495 - 429 π.Χ.)
Πολιτικός και στρατιωτικός ηγέτης της αρχαίας Αθήνας. Υπήρξε υποστηριχτής της Δημοκρατίας και της ελευθερίας του λόγου. Υπήρξε προστάτης των τεχνών και των επιστημών. Στην εποχή του κατασκευάστηκαν πολλά από τα σημαντικότερα μνημεία που κοσμούσαν την αρχαία Αθήνα. Τα μνημεία της Ακρόπολης συγκαταλέγονται σε αυτά. Ο Περικλής εκμεταλλεύτηκε τη νίκη των ελληνικών δυνάμεων επί των Περσών και την άνοδο της ναυτικής δύναμης της Αθήνας προκειμένου να μετατρέψει την Αθηναϊκή Συμμαχία σε «Αθηναϊκή Ηγεμονία», οδηγώντας την πόλη του στην μεγαλύτερη ακμή της ιστορίας της.
1870
Η περιοχή 45 στρ. που οριοθετείται σήμερα από τις οδούς Ερμού, Πειραιώς και Ασωμάτων, ονομάζεται Κεραμεικός. Στην αρχαιότητα, από το 2.000 π.Χ. περίπου, αποτέλεσε δημόσιο χώρο ταφής. Εκεί θα πρέπει να έχουν θαφτεί πολλοί Αθηναίοι στρατιώτες που πέθαναν στη μάχη του 430 π.Χ. μια ξαφνική ασθένεια προκαλεί το θάνατο πολλών Αθηναίων. Η Μύρτις, ένα κορίτσι 11 ετών, είναι ένα από τα θύματα.
Το 429 π.Χ. ο Περικλής πεθαίνει έχοντας προσβληθεί από το λοιμό που εξόντωσε το ? του πληθυσμού της πόλης του. Η απώλεια του επηρεάζει καθοριστικά την έκβαση του Πελοποννησιακού πολέμου. Η αρχή του έπους της Αθηναϊκής κυριαρχίας στη Μεσόγειο έχει σημάνει.
Στα τέλη του 19ου αιώνα ξεκινούν αρχαιολογικές εργασίες στην περιοχή του Κεραμεικού, οι οποίες συνεχίζονται μέχρι σήμερα. Κατά τη διάρκεια των έργων για την κατασκευή του ΜΕΤΡΟ το 1994-5, οι αρχαιολόγοι εντοπίζουν τη συνέχεια του ομώνυμου νεκροταφείου. Η ανασκαφή του φέρει στο φως δεκάδες ταφές. Μια από αυτές είναι ομαδική.
Οι ανασκαφείς καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για ομαδική ταφή θυμάτων από αιφνίδια αιτία, πιθανώς μια επιδημία. Η αταξία του ενταφιασμού και η χρονολόγηση των λίγων οδηγούν στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για το λοιμό που χτύπησε την πόλη της Αθήνας το καλοκαίρι του δεύτερου έτους του Πελοποννησιακού Πολέμου, δηλαδή το 430 π.Χ. Τα ευρήματα μεταφέρονται στο εργαστήριο. Το σκελέτινο που συγκεντρώνεται θα σταλεί για αναλύσεις.
1997
Το 2005 πραγματοποιούνται εργαστηριακές αναλύσεις τόσο στο Εργαστήριο Μοριακής Νευροβιολογίας της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, όσο και στο Εργαστήριο Μικροχημείας του Ινστιτούτου Τεχνολογίας - Έρευνας της Κρήτης. Ο πολφός των δοντιών από τρία, τυχαία επιλεγμένα, κρανία Αθηναίων από τον ομαδικό τάφο του Κεραμεικού μαρτυρά την αλήθεια: μικρόβιο Salmonella enterica serovar Typhi (τυφική Σαλμονέλα).
24 αιώνες μετά το φονικό λοιμό της Αθήνας, που οδήγησε δεκάδες χιλιάδες ανθρώπους στο θάνατο, οι επιστήμονες αποκαλύπτουν την αιτία. Η μελέτη του DNA, τους δίνει την ευκαιρία να διαγνώσουν γενετικές ασθένειες και να ανιχνεύσουν λοιμώδεις νόσους, όπως ιώσεις και μικροβιακές λοιμώξεις.
Αρχικά, ήταν απαραίτητο οι επιστήμονες να έχουν στη διάθεσή τους ζωντανούς μικροοργανισμούς για την πραγματοποίηση αυτής της έρευνας, από το 1980 η ανάπτυξη της μεθόδου της «αλυσιδωτής αντίδρασης πολυμεράσης» έδωσε τη δυνατότητα στον πολλαπλασιασμό του DNA, χωρίς τη χρήση ζωντανών μικροοργανισμών, μέχρι και δισεκατομμύρια φορές. Έτσι, κατέστη δυνατή η μελέτη DNA αρχαίων σκελετικών καταλοίπων.
Το 2007, ένα από τα κρανία της ανασκαφής, της Μύρτιδας, αποφασίζεται να αναπλαστεί. Για το σκοπό αυτό, εκμαγείο του κρανίου της στέλνεται στη Σουηδία. Το αποτέλεσμα αποκαλύπτει μια ενδεικτική αρχαιοελληνική φυσιογνωμία.
2010
Η ανάπλαση του προσώπου της Μύρτιδας πραγματοποιήθηκε στη Σουηδία. Σε διάφορα σημεία του εκμαγείου τοποθετήθηκαν ειδικά καρφιά διαφόρων διαστάσεων, που λειτούργησαν ως κατευθυντήριες γραμμές υπαγορεύοντας το πάχος του πηλού που έπρεπε να απλώνεται το κάθε σημείο του κρανίου. Για τον καθορισμό του πάχους των μυών συνυπολογίστηκαν παράμετροι όπως το φύλο, η ηλικία, η φυλή, οι διατροφικές συνήθειες, κ.α. Δημιουργήθηκαν περίπου 20 μύες. Η δημιουργία του προσώπου έγινε με ειδικό πηλό κατά κάθε μυ χωριστά.
Επίσης χρησιμοποιήθηκαν πρόσθετα μάτια καστανού χρώματος, λαμβάνοντας υπόψη την καταγωγή της. Το μέγεθος και το πλάτος της μύτης αποφασίστηκαν βάσει του σχήματος της ρινικής κοιλότητας και του ρινικού οστού. Τα αυτιά δημιουργήθηκαν σε αρμονία με το υπόλοιπο σώμα. Τα δόντια αποτέλεσαν το σημαντικό κλειδί για την ανάπλαση της έκφρασης. Για την Μύρτιδα επελέγη ένα αμυδρό χαμόγελο (μειδίαμα) και έτσι δόθηκε γενικά μια πιο παιδική έκφραση προσώπου.
Τέλος η κόμμωση και το ένδυμα εμπνεύστηκαν από αγάλματα και απεικονίσεις που αποδίδουν ανθρώπους της σύγχρονης με την Μύρτιδα εποχής.
ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΤΗΣ ΜΥΡΤΙΔΟΣ ΠΟΥ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΗΚΕ ΣΕ 15 ΓΛΩΣΣΕΣ
Το όνομά μου είναι Μύρτις, ωστόσο δεν πρόκειται για το αληθινό μου όνομα. Μου το έδωσαν οι αρχαιολόγοι που ανακάλυψαν το 1994-1995 τα οστά μου μαζί με άλλους 150 σκελετούς σε έναν ομαδικό τάφο στην Αθήνα, συγκεκριμένα στην περιοχή του Κεραμεικού.
Μπορεί να μοιάζω κορίτσι του 21ου αιώνα αλλά σας διαβεβαιώνω ότι είμαι ένα εντεκάχρονο παιδί που έζησε και πέθανε στην Αθήνα τον 5ο αιώνα π.Χ.
Πως, λοιπόν, μπορεί ένα παιδί από την αρχαία Αθήνα να γίνει «Φίλος της Χιλιετίας» των Ηνωμένων Εθνών.
Οι επιστήμονες, είναι σίγουροι ότι ήμουν ένα από τα θύματα του λοιμού που έπληξε την Αθήνα στη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου το 430-426 π.Χ.. Γνωρίζουν, επίσης ότι αιτία του θανάτου μου ήταν ο τυφοειδής πυρετός η αρρώστια που σκότωσε τον Αθηναίο πολιτικό, Περικλή, και περίπου το ένα τρίτο όλων των κατοίκων της πόλης εκείνη την εποχή. Λένε, επίσης, πως η επιδημία συνέβαλε στην τελική ήττα της Αθήνας, από την Σπάρτη κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο.
Το κρανίο μου βρέθηκε σε ασυνήθιστα καλή κατάσταση και αυτό ενέπνευσε τον καθηγητή Ορθοδοντικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Μανώλη Ι. Παπαγρηγοράκη, να ξεκινήσει σε συνεργασία με ειδικούς επιστήμονες, την ανάπλαση του προσώπου μου. Να μια, λοιπόν! Μπορείτε να δείτε το αποτέλεσμα των προσπαθειών τους στη φωτογραφία μου είμαι σχεδόν όπως την ημέρα που πέθανα.
Ο Καθηγητής Μανώλης Ι. Παπαγρηγοράκης, πίστευε ότι η «αναβίωσή» μου δεν θα έπρεπε να είναι μόνο μια ευκαιρία για να δεί ο κόσμος το πρόσωπο ενός κοριτσιού που έπαιζε στους πρόποδες της Ακρόπολης, όταν οι Αθηναίοι δημιουργούσαν τον Παρθενώνα αλλά ήθελε επίσης η «επιστροφή» μου να στείλει ένα ηχηρό μήνυμα στον κόσμο και στους ηγέτες του.
Ο θάνατός μου ήταν αναπόφευκτος. Τον 5ο αιώνα π.Χ. δεν είχαμε ούτε τη γνώση ούτε τα μέσα για την καταπολέμηση θανατηφόρων ασθενειών. Όμως εσείς, οι άνθρωποι του 21ου αιώνα δεν έχετε καμία δικαιολογία. Διαθέτετε όλα τα απαραίτητα μέσα και πόρους για να σώσετε τις ζωές εκατομμυρίων ανθρώπων, εκατομμυρίων παιδιών που όπως εγώ πεθαίνουν από αρρώστιες, οι οποίες μπορούν να προληφθούν και να θεραπευτούν.
2.500 χρόνια μετά το θάνατό μου, ελπίζω ότι το μήνυμά μου θα επηρεάσει και θα εμπνεύσει περισσότερους ανθρώπους να εργαστούν και να κάνουν πραγματικότητα τους «Στόχους της Χιλιετίας της Ανάπτυξης». Ακούστε με! Ξέρω τι λέω. Μην ξεχνάτε ότι είμαι πολύ μεγαλύτερη και ως εκ τούτου πιο σοφή από εσάς»
Η Μύρτις είναι το κεντρικό πρόσωπο της έκθεσης «Μύρτις Πρόσωπο με πρόσωπο με το παρελθόν» η οποία έχει ξεκινήσει μια προγραμματισμένη περιοδεία στην Ελλάδα και σε πόλεις του εξωτερικού.
Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας εκτιμά ότι τα κρούσματα του τυφοειδούς πυρετού παγκοσμίως κυμαίνονται μεταξύ 16 και 33 εκατομμυρίων ετησίως, με 500.000 έως 700.000 θανάτους. Σχεδόν εννέα εκατομμύρια παιδιά κάτω των πέντε ετών πεθαίνουν κάθε χρόνο από ασθένειες που μπορούν να προληφθούν και να θεραπευτούν.
Περισσότερες πληροφορίες στο διαδίκτυο www.myrtis.gr
ΜΥΡΤΙΣ 24 ΑΙΩΝΕΣ ΜΕΤΑ
Η Μύρτις αντικρίζει τους πολίτες του 21ου αιώνα
Η έκθεση παρουσιάζει την ανάπλαση του προσώπου της Μύρτιδας, μιας εντεκάχρονης Αθηναίας του 5ου π.Χ. αιώνα. Το κρανίο της βρέθηκε σε έναν ομαδικό τάφο στο αρχαίο νεκροταφείο του Κεραμεικού, μαζί με σκελετικά κατάλοιπα 150 περίπου θυμάτων του φοβερού Λοιμού των Αθηνών, που αποδεκάτισε την πόλη και σκότωσε τον ηγέτη της και δημιουργό του «Χρυσού Αιώνα των Αθηνών», τον Περικλή. Επιστημονικές έρευνες, σε τυχαία επιλεγμένα δόντια από τον κοινό τάφο αποκάλυψαν την αιτία του Λοιμού, που ήταν ο τυφοειδής πυρετός.
Η έκθεση προβάλλει τις πιο σημαντικές στιγμές της διεπιστημονικής συνεργασίας, αρχίζοντας με την ανασκαφή και καταλήγοντας στην παρουσίαση του αναπλασμένου προσώπου της Μύρτιδας.
Μια περιοδεύουσα έκθεση φέρνει στο φως το παρελθόν...
Ο Μανώλης Παπαγρηγοράκης γεννήθηκε στην Αθήνα το 1948 και σπούδασε Οδοντιατρική και στη συνέχεια Ιατρική. Μετά έγινε Ορθοδοντικός και άρχισε να ασχολείται με την αρχαιολογία και την σκελετική ανθρωπολογία και πιο συγκεκριμένα με το «κρανιοπροσωπικό σύμπλεγμα» των αρχαίων και νέων Ελλήνων.
Έτσι όταν είδε ένα παιδικό κρανίο θαμμένο για 2.500 χρόνια σε έναν κοινό τάφο, μαζί με άλλα 150 θύματα του Λοιμού της Αθήνα του 430 π.Χ. του τράβηξε την προσοχή το γεγονός πως διατηρούσε νεογιλά συγχρόνως με μόνιμα δόντια. Σκέφτηκε λοιπόν να αναπλάσει το πρόσωπο του κοριτσιού που ονόμασε Μύρτιδα, φέρνοντάς το στη ζωή. Δηλαδή, σε μια από τις ζωές της...
Η Μύρτις είναι ένα κορίτσι έντεκα χρόνων που έζησε στην Αθήνα, πριν από 2.500 χρόνια. Δεν ξέρουμε αν γεννήθηκε στην Αθήνα, ούτε αν έζησε και τα έντεκα χρόνια της ζωής της εκεί, ξέρουμε όμως με σιγουριά πως πέθανε στην Αθήνα και ξέρουμε και από τι πέθανε: από ένα μικρόβιο που λέγεται «Σαλμονέλα» και είναι το ίδιο που σκότωσε και τον Περικλή. Η Μύρτις έμεινε θαμμένη σε έναν κοινό τάφο, σε μιαν άκρη του αρχαίου νεκροταφείου του Κεραμεικού, για πάρα πολλά χρόνια, μέχρι που οι ανασκαφές για την κατασκευή του σταθμού «Κεραμεικός» του ΜΕΤΡΟ αποκάλυψαν την ομαδική ταφή. Οι επιστήμονες ξεχώρισαν το παιδικό της κρανίο και αποφάσισαν να του ξαναδώσουν τη μορφή του. Έτσι ξεκίνησε το ταξίδι της στη σύγχρονη εποχή...
Η μικρή «Αθηναία» μας περιμένει στις αίθουσες των μουσείων, στις σελίδες των βιβλίων αλλά και στο διαδίκτυο: www.myrtis.gr
ΠΗΓΗ: Περιοδικό "Εσύ ο Συντάκτης, www.sintaktis.gr", Θεσσαλονίκη
